Anlamaya Uzanan Dört Kare: DEHB’i Yargılamadan Desteklemeye Dair Bir İnceleme

Günlük yaşamda “unutkanlık”, “dikkatsizlik” ve “sorumluluk eksikliği” gibi etiketlerle karşılaştığımız DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu), aslında nörofizyolojik temelli bir farklılıktır. Aşağıda yer alan dört panelli arka plan çizimi, sınıf ve ev ortamında iki çocuğun—biri DEHB ile, diğeri tipik gelişim gösteren—aynı duruma verilen farklı tepkileri simgeliyor. Bu blog yazısında hem görselin sembolik katmanlarını hem de üzerine düşünülmesi gereken bilimsel ve ebeveyn odaklı çıkarımları ele alacağız.

1. Panel: Sınıfta Yargılayan Bakışlar

İlk karede DEHB’li çocuk, sınıfta masasında otururken öğretmeninden uyarı alıyor. Arka plandaki sıra sıra masalar, tahtaya asılı matematik formülleri ve diğer öğrencilerin meraklı bakışları, çocuğun yalnız ve savunmasız durumda olduğunu vurguluyor. Bu sahne, ödevini ya da kitabını unutmanın “tembellik” ya da “sorumsuzluk” olarak yorumlandığı anları temsil ediyor.

• Nörobilimsel Açıklama: DEHB’li bireylerde prefrontal korteksin dikkat ve yürütücü işlev ağlarındaki farklılıklar, ani dikkat kayıplarına ve planlama zorluklarına yol açar. Yani çocuğun defterini getirmemesi, sadece kötü niyet veya tembellik değil, beynin bilgi işleme mekanizmalarındaki geçici “arızalar”la da ilişkilidir.

2. Panel: Takdir Edilen Muhatap

İkinci karede ise benzer bir sınıf ortamı var; arka planda yine öğrenciler ve bir harita ya da pano görünüyor. Fark bu kez öğretmenin ve sınıfın tavrında. Çocuk elinde ödevini gururla tutuyor, öğretmen alkışlıyor, arkadaşları gülümsüyor. Bu, doğru destek ve olumlu geri bildirim verildiğinde DEHB’li bireyin motivasyonunun ve özgüveninin nasıl güçlenebileceğini gösteren “ideal” bir anı yansıtıyor.

• Bilimsel Veri: Pozitif pekiştirme (positive reinforcement), dopaminerjik ödül yollarını harekete geçirir ve sinaptik plastisiteyi destekleyerek öğrenme performansını artırır. DEHB’li çocukların en çok ihtiyacı olan, uyarıldıklarında ve takdir edildiklerinde “ödül devrelerinin” düzgün çalıştığını deneyimlemektir.

3. Panel: Eve Nasıl Dönüyor?

Üçüncü kare, ev ortamına geçiş yapıyor. Soldaki alt karede DEHB’li çocuk, yine kitap ya da ödev masasında üzgün bir halde oturuyor; anne ve baba, ellerini çocuk üzerinde toplu şekilde “suçlayıcı” bir tavırla uzatıyor. Arka planda salon mobilyaları, belki bir televizyon veya aile fotoğrafları; sıradan bir ev sahnesi, ancak çocuğun yalnızlaştırıldığı bir an.

• Ebeveyn Tepkisi: Çocuğun okul performansını aile baskısıyla “düzeltmeye” çalışmak, stres hormonlarının (kortizol) yükselmesine ve prefrontal korteksin işlevinin baskılanmasına neden olur. Bu da DEHB semptomlarını daha da derinleştirir—dikkat süresi kısalır, dürtü kontrolü zayıflar.

4. Panel: Sevgi Dolu Buluşma

Son alt karede ise aynı ev mekanı, ama bu kez anne ve baba çocuğu kucaklıyor, yüzlerinde sıcak bir gülümseme var. Arka planda hâlâ salon eşyaları, belki vitrin veya duvarda çocuk resimleri. Burada mesaj açıkça veriliyor: “Yargı yerine şefkat, suçlama yerine anlayış.”

• Destekleyici Yaklaşım: Empatik bir tutum ve duygu temelli bağlantı, limbik sistemdeki oksitosin salınımını tetikler; bu hem çocuğun kaygı düzeyini düşürür hem de prefrontal korteksin yeniden organize olmasına fırsat tanır. Bebeklikten itibaren gelişen bağlanma sisteminin benzeri, DEHB’li bireylerde doğru pekiştirildiğinde öğrenme ve duygusal düzenleme üzerinde olumlu etki sağlar.

Nörofizyolojik Temeller ve Uygulamalar

1. Prefrontal Korteks ve Yürütücü İşlevler:

   • Planlama, organize olma, dikkat dağılımı ve dürtü kontrolünden sorumlu bölge.

   • DEHB’li bireylerde bu bölgenin dopamin–norepinefrin dengesi farklı çalışır.

2. Dopaminik Ödül Yolları:

   • Olumlu geri bildirim, dopamin salınımını destekler; öğrenme ve tekrar motivasyonunu pekiştirir.

3. Limbik Sistem ve Oksitosin:

   • Empatik yaklaşımlar, limbik devredeki sosyal bağlanma hormonlarını harekete geçirerek stres tepkilerini azaltır.

4. Objektif Değerlendirme:

   • MOXO CPT veya benzeri nöropsikolojik testler, dikkat ve dürtü kontrolünü sayısal verilerle ölçer.

   • Erken tanı, uygun eğitim–tedavi planını zamanında devreye sokar.

Ebeveynlere ve Eğitimcilere Öneriler

1. Pozitif Pekiştirme Kullanımı:

   • Küçük başarıları bile sık sık övün; yıldız sistemi, sticker tablosu veya sözlü takdir etkili olabilir.

2. Görevleri Parçalara Bölme:

   • “Ödevi hemen yap” yerine “5 dakikada hangi soruları yapacağını seç” gibi kısa, ölçülebilir adımlar belirleyin.

3. Duyusal Denge Sağlama:

   • Ara vermek için kısa sensörimotor aktiviteler (basit egzersizler, esneme) planlayın; böylece beyin-beden-çevre döngüsü desteklenir.

4. Tutarlı Rutinler Oluşturma:

   • Günlük planı görsel olarak odada asın; bu hem dikkat süresini hem de bellek izlerini güçlendirir.

5. Profesyonel Destek:

   • Nöropsikolojik değerlendirme, ergoterapi veya bireysel öğrenme planı (IEP) gibi yaklaşımlar sürece dahil edilebilir.

Sonuç

Dört panelli bu karikatür, DEHB farkındalığını artırmak ve “yargılayıcı bakış” yerine “anlayış ve destek” yaklaşımını teşvik etmek için güçlü bir araç. Sınıf ve evde kullanılan dil, tutum ve stratejiler, bir çocuğun beyin devrelerinin şekillenmesinde hayati rol oynar. İçinde bulunduğumuz eğitim ve aile ortamlarını, nörobilimsel gerçeklerle besleyerek yeniden düzenlediğimizde, her çocuk—DEHB’li ya da tipik—potansiyelini en iyi şekilde ortaya koyma fırsatı bulacaktır.

Kaynakça/Olası Ek Okumalar:

• Barkley, R. A. (2015). Attention-Deficit Hyperactivity Disorder: A Handbook for Diagnosis and Treatment.

• Sonuga‐Barke, E. J. S. (2011). Annual Research Review: The neurobiology and treatment of ADHD–psychological insights. Journal of Child Psychology and Psychiatry.

• Leong, K. S., & Carlson, J. S. (2014). The role of oxytocin in social cognition development: Theoretical perspectives. Developmental Neuroscience.